Chủ nghĩa hiện thực Nam Cao

Nam Cao (1917 – 1951) là một trong số những nhà văn hiện thực lớn nhất của nền văn học Việt Nam. Sáng tác của Nam Cao đã vượt qua được thử thách khắc nghiệt của thời gian, càng thử thách lại càng ngời sáng. Thời gian càng lùi xa, những tác phẩm của ông càng bộc lộ tư tưởng nhân văn cao cả, ý nghĩa hiện thực sâu sắc và vẻ đẹp nghệ thuật điêu luyện, độc đáo.

Sinh thời, số phận sáng tác của Nam Cao cũng long đong, lận đận, âm thầm, buồn tủi như chính con người và cuộc đời trước Cách mạng của ông. Những tác phẩm của nhà văn đầy tài năng này trong suốt một thời gian dài, nằm ngoài tầm quan sát của các nhà nghiên cứu, phê bình văn học. Ngoài lời tựa cho tập truyện Đôi lứa xứng đôi (NXB Đời mới, 1941) của Lê Văn Trương, chúng ta hầu như không tìm thấy những bài nghiên cứu, phê bình trong những năm bốn mươi của thế kỉ XX liên quan trực tiếp tới sáng tác của Nam Cao. Sau khi tập truyện Đôi lứa xứng đôi xuất hiện, tên tuổi của ông vẫn bị chìm lẫn trong đội ngũ những cây bút đương thời. Trong bộ sách khá đồ sộ Nhà văn hiện đạicủa Vũ Ngọc Phan (NXB Tân dân, 1942 – 1944) bao gồm 5 tập, dày hơn 1000 trang, đề cập tới 79 nhà văn, nhưng Nam Cao vẫn không hề được nhắc đến.

           Sau Cách mạng tháng Tám năm 1945, tình hình trên vẫn tiếp tục kéo dài. Một số công trình lịch sử văn học, khi nghiên cứu trào lưu văn học hiện thực phê phán giai đoạn 1930 – 1945 đều ít đề cập đến sáng tác của Nam Cao. Bộ sách Lược thảo lịch sử văn học Việt Nam (NXB Xây dựng, 1957) gồm 3 tập, khi nói tới khuynh hướng văn học hiện thực phê phán, chỉ có Nguyễn Công Hoan và Vũ Trọng Phụng được nghiên cứu riêng.

          Sáng tác của Nam Cao, càng về sau càng thu hút sự chú ý của những nhà sáng tác, nghiên cứu, lí luận và phê bình văn học. Có thể nói, sự phát hiện và đánh giá đúng đắn chân giá trị của sáng tác Nam Cao chứng tỏ sự trưởng thành về nghề nghiệp của những nhà nghiên cứu văn học Việt Nam. Qua hàng trăm công trình nghiên cứu lớn nhỏ gần nửa thế kỉ qua, có thể thấy, quá trình nghiên cứu Nam Cao ngày càng đúng đắn và càng khoa học hơn, nên càng ngày càng tiếp cận được chân lí: Nam Cao là một đỉnh cao của chủ nghĩa hiện thực phê phán trong văn học Việt Nam giai đoạn 1930 – 1945.

        Nhìn một cách tổng quát, Nam Cao là một trong số những nhà văn lớn của thế kỉ XX được nghiên cứu nhiều nhất. Gần nửa thế kỉ qua, đã có hơn hai trăm công trình nghiên cứu lớn nhỏ về Nam Cao. Cho tới nay, thật khó có thể tìm thấy một đặc điểm cơ bản nào của nội dung và hình thức nghệ thuật trong sáng tác của Nam Cao chưa được các nhà nghiên cứu, lí luận, phê bình phát hiện. Nhưng cái mới về chất cũng như sự thống nhất những đặc điểm đó vào một chỉnh thể nghệ thuật, tức là nghiên cứu sáng tác của Nam Cao như một hệ thống toàn vẹn thì hầu như chưa có nhà nghiên cứu nào thực sự chú ý tới. Mặt khác, cũng dễ nhận ra rằng, mỗi nhà nghiên cứu thường tập trung khám phá sáng tác của Nam Cao từ một góc độ nào đó. Và không một nhà nghiên cứu nào, dù tài năng tới đâu cũng có khả năng khám phá hết những giá trị vốn rất tiềm tàng trong sáng tác của một nhà văn lớn. Ấy là vì mỗi người đều bị giới hạn bởi chỗ đứng, cách nhìn và tầm nhìn của mình. Cũng giống như ý tưởng của nhà sư Xô-a-mi khi thiết kế "Vườn triết học", trong vườn có tất cả mười lăm hòn đá, nhưng mỗi người, dù đứng ở vị trí nào cũng chỉ có thể nhìn thấy mười bốn hòn đá mà thôi.

        Tiếp thu thành tựu rất đáng trân trọng của các nhà nghiên cứu Nam Cao, công trình này tập trung nghiên cứu sáng tác của nhà văn từ góc độ của chủ nghĩa hiện thực. Với công trình này, tác giả muốn nghiên cứu những vấn đề chủ nghĩa hiện thực trong sáng tác của Nam Cao một cách toàn diện và hệ thống, từ quan điểm nghệ thuật, cốt truyện, kết cấu, các kiểu xung đột nghệ thuật, thời gian và không gian, thế giới nhân vật, nghệ thuật miêu tả tâm lí đến nghệ thuật trần thuật của nhà văn. Từ góc độ của chủ nghĩa hiện thực, tác giả coi đó là hệ quy chiếu để soi sáng toàn bộ thế giới nghệ thuật phong phú và đặc sắc của Nam Cao, đồng thời làm sáng tỏ sự cách tân lớn lao của nhà văn đầy tài năng này đối với chủ nghĩa hiện thực và với văn xuôi Việt Nam trước Cách mạng. Tác giả của công trình này đặt cho mình một mục đích không chỉ nghiên cứu những đặc điểm sáng tác của Nam Cao mà còn giải quyết ở một mức độ nào đó vấn đề phương pháp sáng tác, xác định đóng góp của nhà văn đối với sự phát triển của chủ nghĩa hiện thực phê phán mang những đặc điểm riêng của dân tộc, làm sáng tỏ và vạch ra khuynh hướng vận động chung của chủ nghĩa hiện thực trong văn học Việt Nam.